Thay Hành vi, Đổi kết quả

Tôi có cơ hội đi đây đi đó, có vốn ngoại ngữ khá nên thích trò chuyện, tìm hiểu văn hóa lối sống của họ. Nó cho tôi rất nhiều suy ngẫm. Xin chia sẻ một số góc nhìn mang tính cá nhân, hy vọng nó giúp ích cho ai đó trong việc lý giải cái sự đời và thay đổi hành vi của mình.

Nếu thế giới được chia thành hai cực, phương Đông và phương Tây, thì phương Tây là cái nôi của khoa học, phương Đông là cái nôi của tôn giáo. Khoa học tìm ra bản chất của sự vật, nhận thức thế giới vật lý. Tôn giáo tìm ra ý nghĩa sự hiện hữu, nhận thức thế giới nội tâm.

Trong tư duy, người phương Tây nói chung mang tính khoa học hơn, logic hơn, hành động hơn, trong khi người phương Đông mang tính tôn giáo hơn, nội tâm hơn. Người phương Tây thường sống theo phương châm “gieo suy nghĩ gặt hành động, gieo hành động gặt thói quen, gieo thói quen gặt tính cách, gieo tính cách gặt số phận”. Còn người phương Đông, phần lớn tin vào số phận, vào sự định đoạt của đấng siêu nhiên, ít cố gắng để thay đổi số phận, dễ chấp nhận sự rủi ro như là sự định đoạt của số phận. Người phương Tây thường nghiên cứu tìm đến ngọn nguồn của vấn đề, của cảm xúc, trong khi người phương Đông thường sẵn sàng chấp nhận sự không rõ ràng như sự bí ẩn của thần linh, như bàn tay của Trời, Phật. 

Trong nếp sống, phương Tây tôn trọng cá nhân hơn còn phương Đông ưa thích tính cộng đồng. Phải chăng vì thế, để thể hiện cái tôi, vì khỏi làm xấu mặt mình, người phương Tây buộc phải tự tin, năng lực, trọng lời hứa, trang phục thích hợp. Còn người phương Đông, trong đó có người Việt Nam, không tự tin trước đám đông, khi đi theo đoàn thì đùn đẩy trách nhiệm, ỷ lại cho thành viên khác, trốn được là trốn, khỏi phải làm, nhưng khi bị phê bình thì tránh né, “không phải em”, “không phải cháu”, “trách nhiệm tập thể”, cả làng cùng chịu! Trong xã hội của lối sống cộng đồng, đến cả tình yêu và hôn nhân không hẳn là chuyện của cá nhân, có quá nhiều người can thiệp, khiến anh chàng Canada giỏi tiếng Việt, hiểu văn hóa Việt như Joe Ruelle sống ở Việt Nam gần chục năm rồi “vẫn phải ế vợ, không lấy được em nào người bản địa vì thất bại ngay khi yêu, không biết chiều ai, chiều tất thì mệt quá, làm không nổi”.

Khi hẹn giờ, người phương Tây thường đúng hẹn, người phương Đông, đã ít đúng hẹn lại còn lôi kéo người khác chậm giờ, đến muộn chả cần thông báo, khi đến thấy người khác chờ cũng không lấy làm áy náy, không cần xin lỗi, và “lần sau lại thế”. Trong các cuộc họp, ban tổ chức thông báo giờ G, người tham dự tự cộng thêm 30 phút, lãnh đạo tự cộng thêm 40 phút, người tham dự thấy vẫn phải chờ lãnh đạo, lần sau cộng thêm 40 phút, ban tổ chức thấy vậy, lần sau thông báo sớm hơn giờ G hẳn 30 phút, người tham dự lại bảo “ban tổ chức trừ hao ấy mà” và lại tự động lùi... Vòng tròn luẩn quẩn của văn hóa đi họp kiểu Việt Nam này chỉ kết thúc khi lãnh đạo đúng giờ, ban tổ chức làm đúng giờ hẹn và có biện pháp hay chế tài cho người đến muộn.  

Về thái độ giao tiếp, người phương Tây sẵn sàng bộc lộ cảm xúc thực của mình, giận thì thể hiện giận, yêu thì nói yêu, thích thì bảo thích, khi tranh cãi, cáu quá có thể đánh nhau nhưng kết thúc vấn đề trong trạng thái phân định rõ ràng, không thù vặt. Còn người phương Đông lại kìm nén, giấu cảm xúc, bực bội nhưng tỏ ra bình thường, thậm chí biểu hiện ra ngoài ngược với cảm xúc thật. Có khi giận bầm gan tím ruột nhưng mặt cười tươi, ghi nhớ và chờ cơ hội bật lại hoặc tìm cách trả thù. Có người lúc nào cũng cười, có người tỏ ra khôn ngoan bằng cách nói lấp lửng, “thằng nào thẳng thằng ấy thiệt”!

Về cách cho ý kiến, người phương Tây thường phát biểu thẳng thắn, trực diện, đi vào ý chính, vào nội dung đích thực, trừ khi góp ý về dung nhan, trang phục của người đối diện. Còn người phương Đông đại đa số vòng vo, mào đầu dài hơn ý chính. Riêng người Việt nam còn thêm tiết mục lựa ý người nghe, lựa chiều ý sếp, nhắc lại ý người trước, nói chán sự ủng hộ vẫn chưa thấy ý phản đối, đôi khi vòng vo quá người nghe chả hiểu ý chính là gì, chả hiểu ủng hộ hay phản đối, phải hỏi lại... Nếu trong một cuộc họp có cả các đại biểu đến từ phương Đông và phương Tây, ai cũng dễ dàng nhận ra điều này. Chỉ thương cho mấy anh chị phiên dịch, đôi lúc không biết dịch cái gì để người Tây khỏi thấy bị cắt bớt, vì họ nghe tiếng Việt nói dài thế sao dịch sang tiếng Anh có ít vậy, còn nếu dịch lại nguyên văn thì toàn thấy những lời dông dài và lặp lại, cũng ngượng!.

Các mối quan hệ xã hội ở phương Tây đơn giản, rõ ràng và trực diện hơn trong khi ở phương Đông thì chằng chịt, đa chiều, nhiều kiểu loại, nổi có, ngầm có, nhiều mục đích, tích cực có, tiêu cực có. Hẹp hơn, trong một tổ chức, ở phương Tây, vai trò trách nhiệm của mỗi cá nhân thường được xác định rõ ràng hơn dựa trên năng lực thực của cá thể, vì thế, ai có quyền hạn của người ấy, quân nhìn sếp không quá to, không quá sợ. Còn ở phương Đông, ngoài chuyện không rõ ràng về chức năng nhiệm vụ, quyền hạn còn được truyền miệng, được ẩn chứa đằng sau những thế lực ngầm, những mối quan hệ không có trong văn bản, nên chức không to vẫn có thể huênh hoang, hống hách, kẻ dưới không rõ thực hư cứ tránh kẻo vạ, “tránh voi chả xấu mặt nào”. 

Ở nơi công cộng, nói chung, người phương Tây tôn trọng pháp luật và nội quy, tôn trọng sự riêng tư của người khác, nói đủ nghe, đi lại đúng phần đường, nhường đường cho người trong thang máy đi ra trước khi bước vào, tôn trọng đường đi, ghế ngồi, toa-let dành cho người khuyết tật, vứt rác vào thùng, mang rác đi nếu không thấy chỗ vứt... Về khoản này, người phương Đông phân hóa khá xa nhau, người Nhật, người Sing khác xa người Việt, người Hoa. Ở Việt Nam, kể cả ngay giữa thủ đô ngàn năm văn hiến, chưa hết đi ngược chiều, xe máy lấn ô tô, người đi bộ khỏi cần theo vạch. Thành phố vì hòa nình này cũng còn tình trạng chủ xe máy đánh cãi chửi nhau sau khi lỡ quệt nhau, đôi khi dùng đến cả vũ khí. Hình như khi tham gia giao thông, cái tôi của người Việt được thể hiện rõ nét nhất, thích là sang, vui là rẽ, lách được là vượt, miễn là nhanh, tiết kiệm từng giây trên đường, lãng phí hàng giờ nơi bia bọt...

Về quan hệ hôn nhân, theo con số thống kê thì bên Tây ly hôn nhiều hơn, số người kết hôn nhiều lần không hiếm, nhưng số người ngoại tình thì hiếm, bởi vì, với họ, hết yêu thì nói luôn, bỏ luôn, trót yêu người khác thì công bố, khỏi cần lén lút, không dấu diếm, không “ăn chả ăn nem” gì hết. Còn bên Ta, do nhiều lý do, tình trạng ly hôn ít nhưng hôn nhân không hạnh phúc thì nhiều, “chả” “nem” đều sẵn, không ăn cũng thiệt, đàn ông bảo nhau “không xây mới, chỉ cơi nới”, “chỉ thêm mới, không bỏ cũ”, còn đàn bà chậc lưỡi “ông nào chả thế”... Thực tế là đang có một xu hướng tăng tỷ lệ kết hôn giữa đàn ông Tây với phụ nữ Đông, đặc biệt là Đông Nam Á, vì đàn ông Tây tôn trọng phụ nữ hơn, sẵn sàng chia sẻ việc gia đình hơn còn phụ nữ Á Đông an phận hơn, chăm chỉ hơn, chu đáo hơn, trọng tình cảm gia đình hơn.

Trong chuyện tình dục, người phương Đông ít được giáo dục, vì coi là chuyện nhạy cảm cần giữ kín, cần kìm nén, ai có nhu cầu cao là xấu, là dung tục... trong khi phương Tây cởi mở, coi như nhu cầu thiết yếu của cuộc sống, không có gì thuộc phạm trù đạo đức. Phụ nữ Việt Nam được giáo dục “chữ trinh đáng giá ngàn vàng”, còn phụ nữ phương Tây chẳng lấy đó làm điều, đàn ông phương Tây chẳng đau khổ dằn vặt khi biết vợ mất trinh trước khi cưới. Chuyện thật như đùa, có anh Tây được mai mối cho một em Việt Nam tuổi “băm hai nhát”, hứng thú xem ảnh, quan tâm đến nghề nghiệp trình độ, sở thích, ra điều rất ưng, bà mối người Việt đưa ra đòn điểm huyệt “em nó còn trinh”, anh chàng choáng, từ chối luôn. Gặng mãi, bà mối nhận được lời giải thích, hoặc là em ấy “có vấn đề”, hoặc là em ấy quá trọng chữ trinh và trách nhiệm của người phá trinh quá lớn, tôi sợ không gánh nổi! Nghe tin này, em gái Việt không biết nói gì, còn nghĩ gì ư, chắc nhiều lắm!

Tạm thế, vài nét khác biệt cơ bản, nói một cách khái quát cái sự phổ biến thôi, chứ thực ra thì ở bên Tây có nhiều người rất Đông và ngược lại. Với lại, thời buổi toàn cầu hóa, văn hóa Đông Tây cũng đang giao hòa, đang hội nhập, nên ở Việt Nam cũng có người rất Tây, chuyện bình thường...

Không chỉ đi lại nhiều vùng miền trong nước và nước ngoài mà còn làm việc nhiều với chuyên gia nước ngoài, tôi ít nhiều học được những thói quen, lối sống của phương Tây. Học dần, ngấm dần lúc nào mình không biết. Chỉ khi đi đến những khu du lịch có nhiều khách nước ngoài, hoặc đi dạo trong phố cổ Hà Nội, tôi hay bị chào bằng tiếng Anh tôi mới biết mình có cái phong cách không thuần Việt cho lắm. Một lần, tôi đi tắc xi, vừa bước vào taxi thì lái xe hỏi “Chị mới về Việt Nam à?, tôi á lên, hỏi sao lại hỏi thế, bạn ấy nói “em nghĩ chị là Việt Kiều mới về nước”! Đúng là xem mặt mà bắt hình dung!

Th.sĩ Nguyễn Thị Minh Lý - Chuyên gia Tư vấn Huấn luyện Nội tâm